Zrozumieć Excela. VBA - makra i funkcje

Na rynku nie brakuje książek opisujących obsługę i zastosowania arkusza kalkulacyjnego MS Excel, żadna jednak nie wprowadzi Cię w tę tematykę tak skutecznie jak ta! Omiń rafy i białe plamy dokumentacji, skorzystaj z doświadczenia autora i śmiało wkrocz w świat niesamowitych możliwości Excela.

Poznaj konstrukcje języka VBA i naucz się przeprowadzać obliczenia za jego pomocą. Odkryj zastosowania formantów, zapanuj nad danymi opisującymi datę i czas, dowiedz się, jak radzić sobie z tekstami i wykorzystaj funkcje definiowane przez użytkownika. Przekonaj się też, do czego mogą Ci się przydać makra!

• Struktura i konstrukcje VBA
• Obiekty, właściwości i metody
• Instrukcje warunkowe i komunikacja
• efiniowanie i używanie tablic oraz funkcji
• Obsługa wyjątków i zdarzeń
• Zaawansowane struktury danych
• Operacje na datach, czasach i tekstach
• Operowanie kolorami i formatowanie warunkowe
• Graficzne elementy sterujące
• Funkcje makr programu Excel

Dowiedz się, jak wykorzystać Excela do zautomatyzowania swojej pracy!

Wstęp 15

Rozdział 1. Struktura i podstawowe konstrukcje języka VBA 23

• Podstawowe informacje o języku programowania VBA 23
• Edytor VBA 24
• Uruchamianie i testowanie kodu 26
• Makra i funkcje 28
• Struktura modułów w VBA 29
• Polecenia opcji 29
• Deklaracje zmiennych i stałych globalnych 30
• Definicje podprogramów 31
• Makropolecenie utworzone w wyniku rejestracji 32
• Skoroszyt makr osobistych i folder AddIns 34
• Uruchamianie makropoleceń 34
• Wprowadzanie kodu VBA w edytorze 35
• Stosowanie nazw w kodzie VBA 35
• Prosta funkcja zdefiniowana w VBA 37
• Stosowanie komentarzy 38
• Zmienne - typy i deklaracje 39
• Określanie typu zmiennej w czasie wykonania 41
• Deklaracje stałych 43
• Wyrażenia 44
• Podwójne znaczenie znaku równości 44
• Lista operatorów w Visual Basicu 44
• Specyfika użycia operatorów relacji do argumentów różnych typów 47
• Użycie operatora dodawania do danych tekstowych 48
• Interpretacja tekstu pustego i wartości pustej w VBA i w Excelu 49
• Specyfika dzielenia całkowitego i operacji modulo 51
• Użycie funkcji w wyrażeniach 51

Rozdział 2. Obiekty, ich właściwości i metody 57

• Obiekt Range i jego właściwości 57
• Właściwość Value 57
• Właściwość Formula i właściwości pokrewne 58
• Właściwość NumberFormat 59
• Właściwość Text 60
• Właściwość Count 62
• Uproszczony sposób zapisu odwołania do zakresu 62
• Metody 62
• Hierarchia obiektów i nazwy kodowe 64
• Wymiana informacji między arkuszem a kodem VBA 65
• Komórka aktywna i komórki wybrane 65
• Użycie instrukcji wiążącej With 66
• Użycie adresów bez kwalifikatora arkusza 67
• Sposoby odwołania do zakresu komórek przez adres 68
• Ogólna postać definicji zakresu 68
• Wykorzystanie nazw 69
• Wykorzystanie właściwości Cells 69
• Tworzenie odwołań pośrednich 70
• Wykorzystanie właściwości Offset i Resize 71
• Odwołania do sąsiednich komórek 72
• Zmienne reprezentujące obiekty 72
• Unia zakresów i zakresy złożone 73
• Odwołania do wskazanych wierszy i kolumn 74
• Kopiowanie zakresu nieciągłego z zachowaniem jego struktury 75
• Metoda Find obiektu Range - wyszukiwanie adresu komórki o określonej zawartości 76
• Obiekt zakresu a jego wartość 79
• Jawne odwołanie do wartości zakresu 79
• Pośrednie sposoby odwołania do wartości zakresu 80
• Specyfika zakresów złożonych 81
• Użycie autofiltra 82
• Składnia i znaczenie parametrów 82
• Filtr wykluczający trzy i więcej wartości 84
• Odczyt ustawień filtra 85
• Użycie filtra zaawansowanego 86
• Kontrola procesu modyfikacji danych w arkuszu 88

Rozdział 3. Sterowanie wykonaniem kodu i komunikacja w języku VBA 91

• Sterowanie wykonaniem kodu 91
• Instrukcje warunkowe i instrukcje wyboru 91
• Sterowanie przebiegiem kompilacji - kompilacja warunkowa 96
• Instrukcje pętli 98
• Awaryjne przerwanie wykonywania funkcji lub procedury 103
• Instrukcje skoku 103
• Komunikacja programu w Visual Basicu z użytkownikiem 107
• Wyświetlanie okienka komunikatów 107
• Wyświetlanie komunikatów na pasku stanu 110
• Pobieranie informacji od użytkownika 112

Rozdział 4. Użycie tablic w Visual Basicu 117

• Deklaracje tablic 117
• Tablice statyczne 117
• Tablice dynamiczne 118
• Sprawdzanie zakresu indeksów tablicy 119
• Tablice w zmiennych typu Variant 119
• Odwzorowanie zakresu komórek w tablicy 119
• Funkcja Array 121
• Funkcja Split 122
• Specyfika deklaracji zmiennych typu Variant i ich użycia jako tablic 123
• Teksty w tablicach dynamicznych 124
• Podstawowe operacje 125
• Nadawanie wartości elementom tablicy 125
• Kasowanie zawartości tablicy 127
• Użycie operatora Not w odniesieniu do tablicy 128
• Zmiana struktury tablic 129
• Rozbudowa tablicy jednowymiarowej o drugi wymiar 129
• Modyfikacja pierwszego wymiaru tablicy dwuwymiarowej 129
• Tablice ułatwiają wymianę informacji z arkuszem 130
• Tablice i zakresy jako alternatywne argumenty funkcji 130
• Funkcje generujące tablice bazowe do użycia w arkuszu 131
• Wykorzystanie arkuszowej funkcji Index w VBA 132
• Wypełnianie zakresu zawartością tablicy 132
• Odwzorowanie zakresu w zmiennej obiektowej 133
• Stałe tablicowe Excela w VBA 134
• Odczyt wartości stałych tablicowych w kodzie VBA 134
• Zagnieżdżanie metody Evaluate 135
• Zamiana zakresu na stałą tablicową 135
• Zamiana tablicy VBA na stałą tablicową 138
• Porównywanie tablic w VBA 139

Rozdział 5. Funkcje definiowane przez użytkownika 143

• Sposoby przekazywania argumentów funkcji 143
• Opcjonalne parametry funkcji 145
• Użycie tablicy parametrów 147
• Problem pustych argumentów 147
• Problem tablic wśród argumentów ParamArray 148
• Deklaracja nagłówka funkcji o zmiennej liczbie parametrów 149
• Przekazywanie zmiennej liczby parametrów pomiędzy funkcjami 151
• Przekazywanie parametrów przez wartość 151
• Przekazywanie parametrów przez referencję 153
• Funkcja zwracająca wynik w postaci tablicy 156
• Przeliczanie wartości funkcji 157
• Wywołanie makroinstrukcji z kodu VBA 158
• Funkcje użytkownika podobne do funkcji standardowych 159

Rozdział 6. Wybrane zastosowania tablic 163

• Przekształcenie tablicy dwuwymiarowej w jednowymiarową 163
• Wyszukiwanie danych w strukturach dwuwymiarowych 166
• Wyszukiwanie w zakresie 166
• Wyszukiwanie w tablicy 168
• Funkcje składające dowolne dane w tablice 169
• Połączenie danych w tablicę jednowymiarową przez kopiowanie elementów 169
• Połączenie danych w tablicę jednowymiarową za pośrednictwem tekstu 170
• Ustalenie orientacji tablicy lub przekształcenie w tablicę dwuwymiarową 172
• Usuwanie wybranego wiersza lub kolumny z tablicy 173
• Sortowanie danych w obszarach i tablicach 175
• Czyszczenie danych pochodzących z arkusza 177
• Grupowanie arkuszy w skoroszycie 178

Rozdział 7. Metoda Evaluate i nazwy arkuszowe 181

• Metoda Evaluate 181
• Użycie funkcji OBLICZ z odwołaniem 182
• Specyfika i ograniczenia metody Evaluate 184
• Warianty użycia metody Evaluate 186
• Kwalifikowane wywołanie funkcji używających metody Evaluate 186
• Zagnieżdżona metoda Evaluate 187
• Dane grupowe jako argumenty funkcji OBLICZ 188
• Szacowanie formuł z polskimi nazwami funkcji 189
• Użycie funkcji OBLICZ w obliczeniach iteracyjnych 190
• Metoda Evaluate rozszerza możliwości funkcji ADR.POŚR 191
• Użycie metody Evaluate w kodzie VBA 192
• Alternatywa dla funkcji LICZ.JEŻELI i SUMA.JEŻELI 193
• Uproszczenie zapisu wyrażeń wykorzystujących metodę Evaluate 195
• Funkcja Eval do szacowania wyrażeń w VBA 196
• Obiekt Names 198
• Definiowanie nazw arkuszowych w kodzie VBA 198
• Nazwy odnoszące się do zamkniętych skoroszytów 205
• Stosowanie metody Evaluate do nazw arkuszowych 206
• Nadawanie nazw stałym i formułom w arkuszu 207

Rozdział 8. Obsługa wyjątków i zdarzeń, kontrola poprawności danych 209

• Obsługa błędów wykonania w kodzie VBA 209
• Procedury niestandardowej obsługi błędów 209
• Kody błędów w arkuszu 215
• Funkcje walidujące wartość wyrażenia 217
• Śledzenie wykonania kodu VBA - obiekt Debug 218
• Identyfikacja miejsca, z którego wywołano makro lub funkcję 219
• Identyfikacja komórki, z której wywołano funkcję UDF 220
• Procedury obsługi zdarzeń 221
• Koncepcja zdarzeń 221
• Włączanie zgody na iteracje przed otwarciem skoroszytu 222
• Operacje na zakresie wskazanym myszką 223
• Poprzednia zawartość komórek 224
• Dziedzictwo przeszłości - właściwości OnDoubleClick oraz OnEntry obiektu Application 231
• Konsolidacja z automatyczną aktualizacją 232
• Kontrola poprawności danych 233
• Obiekt Range.Validation, jego metody i właściwości 233
• Ograniczenia źródła listy rozwijanej 236
• Ustalanie listy poprawności danych za pomocą formuły 237
• Powiązanie listy poprawności danych z formatowaniem warunkowym 238
• Wyświetlanie komunikatu o konieczności nowego wyboru w przypadku list zależnych 240
• Modyfikacja sposobu wyświetlania listy rozwijanej 241
• Ochrona listy rozwijanej przed nadpisaniem 243
• Wprowadzanie danych z podpowiedzią 244

Rozdział 9. Adaptacja wybranych funkcji i metod VBA do użycia jako funkcji arkuszowych 247

• Funkcja Val 247
• Metoda InputBox 249
• Przekazywanie wartości argumentów do formuł nazwanych 252
• Metoda ConvertFormula 253
• Funkcja CallByName - wywoływanie metod przez tekst ich nazwy 254
• Dostęp do stałych predefiniowanych w VBA 258
• Odczyt nazwy lub numeru arkusza 260
• Wyświetlanie tekstów formuł w arkuszu 261
• Dodawanie i edycja komentarzy w komórkach arkusza 262
• Metoda NoteText (notatka tekstowa) 262
• Właściwość Comment obiektu Range 263
• Metoda AddComment obiektu Range 263
• Metody ClearNotes i ClearComments z obiektu Range 264
• Obiekt Comment i jego komponenty 264
• Sposób wyświetlania komentarzy i znaczników komentarza 266
• Kolekcja Comments 267
• Metoda SpecialCells obiektu Range 267
• Wstawianie i edycja komentarzy przez funkcje UDF 269
• Wartości w komórkach scalonych 270
• Określanie formatu komórek w VBA 272
• Odczyt i zapis kodu formatu 272
• Wykorzystanie informacji udostępnianych przez funkcję Format 273
• Inne funkcje do formatowania w VBA 274

Rozdział 10. Wybrane problemy obliczeniowe 277

• Zaokrąglanie liczb 277
• Zaokrąglanie liczb z uwzględnieniem cyfr znaczących 277
• Uwzględnienie zasady cyfry parzystej przy zaokrąglaniu 278
• Obliczanie wartości wielomianu 278
• Obliczanie pierwiastków równania kwadratowego 279
• Rozwiązywanie równań nieliniowych z wykorzystaniem metody GoalSeek 280
• Całkowanie numeryczne 282
• Wspomaganie obliczania szeregów 285
• Iloczyn pierwszych elementów tablicy 285
• Rozwiązanie równania różniczkowego metodą Rungego-Kutty 287
• Wspomaganie wykonywania wykresów 288
• Wykresy funkcji opisanych wzorem 288
• Korekta danych do wykresów funkcji nieciągłych 289
• Wykresy funkcji nieciągłych - wykrywanie nieciągłości 291
• Ukrywanie zawartości komórek w komentarzach 293
• Generowanie liczb pseudolosowych w VBA 294
• Wybrane zagadnienia kombinatoryki 295
• Generowanie permutacji 295
• Generowanie permutacji z powtórzeniami 297
• Generowanie kombinacji 300
• Planowanie serii rozgrywek sportowych 301
• Zwiększona dokładność obliczeń 303
• Zamiana odwołań w wyrażeniu na wartości 307

Rozdział 11. Przykłady zastosowań makroinstrukcji w chemii 309

• Obliczanie masy molowej 309
• Przeliczanie stężeń roztworów 312
• Modyfikacja wyglądu i zawartości obiektów na poziomie znaków 319
• Łączenie tekstów sformatowanych 321
• Formatowanie wzorów chemicznych 323
• Formatowanie wzorów chemicznych - inaczej 325
• Formatowanie tekstu za pomocą polecenia SendKeys 328
• Polecenie SendKeys 328
• Wybrane skróty klawiaturowe, które działają w trybie edycji 330
• Zastosowania polecenia SendKeys do formatowania komórki z tekstem 332

Rozdział 12. Alternatywne struktury danych: kolekcje i słowniki 335

• Kolekcje 335
• Tworzenie kolekcji i usuwanie jej elementów 335
• Odczyt elementów kolekcji 337
• Specyfika kolekcji w porównaniu z tablicami 338
• Kolekcje jako argumenty procedur i funkcji oraz wynik funkcji 339
• Ograniczenia kolekcji i sposoby ich obejścia 340
• Słowniki 341
• Tworzenie słownika 341
• Odczyt i modyfikacja zapisów 343
• Klucze mogą być obiektami zakresów (komórkami) 345
• Różnice między kolekcją a słownikiem 345
• Wykorzystanie słownika w praktyce 346
• Kopiowanie słownika 348

Rozdział 13. Operacje na danych oznaczających datę i czas 351

• Podstawy operowania datami w VBA 352
• Rozpoznawanie dat w arkuszu za pomocą VBA 353
• Interpretacja tekstu w arkuszu jako daty 354
• Funkcja UDF do konwersji dat w formie tekstu 355
• Przegląd funkcji VBA do operacji na datach 356
• Funkcje Date, Time i Now 356
• Funkcje DateValue i TimeValue 356
• Funkcje DateSerial i TimeSerial 356
• Funkcja IsDate 356
• Funkcja DateAdd 357
• Funkcja DatePart 358
• Funkcja DateDiff 359
• Funkcja FormatDateTime 359
• Funkcja Format 360
• Funkcja MonthName 364
• Funkcja WeekdayName 364
• Funkcja Timer 364
• Metoda Wait 365
• Metoda OnTime 365
• Dokładny pomiar czasu 366
• Ciągłe wyświetlanie czasu - stoper sekundowy 369
• Ciągłe wyświetlanie czasu - inne rozwiązanie stopera 371
• Niestandardowe minuty w indeksie górnym (VBA) 374
• Właściwości Value i Value2 obiektu Range w rozpoznawaniu dat 374
• Data i czas systemowy w kodach formatu 375

Rozdział 14. Operacje z udziałem tekstów 377

• Funkcje do operacji na tekstach w VBA 377
• Funkcje LTrim, RTrim i Trim ($) 377
• Funkcje Chr i ChrW ($) 377
• Funkcje Asc i AscW 378
• Funkcje Hex i Oct ($) 378
• Funkcje LCase i UCase ($) 378
• Funkcje Left i Right ($) 378
• Funkcja Len 379
• Funkcja Mid ($) 379
• Instrukcja Mid 379
• Funkcje Space i String ($) 380
• Funkcja Format ($) 380
• Instrukcje LSet i RSet 383
• Funkcje InStr i InStrRev 383
• Funkcja StrComp 384
• Funkcja StrConv 385
• Funkcja StrReverse 386
• Funkcja Replace 386
• Funkcja Filter 387
• Funkcja Join 388
• Łączenie tekstów z użyciem VBA 388
• Wykorzystanie operatora złączenia tekstów 388
• Inny wariant z operatorem złączenia tekstów 389
• Wykorzystanie funkcji Join 390
• Funkcja Join w wersji minimum 390
• Operator Like - porównywanie tekstów 392
• Położenie pierwszej i ostatniej cyfry w tekście 393
• Podział tekstu w kolumnie 394
• Metoda TextToColumns 394
• Metoda Parse 397

Rozdział 15. Operowanie kolorami i formatowanie warunkowe 399

• Sposób przedstawiania kolorów 399
• Odczyt koloru tła lub czcionki bez użycia VBA 402
• Wykorzystanie kolorów do oznaczania komórek w arkuszu 403
• Rozjaśnianie i ściemnianie kolorów 404
• Operacje na komórkach sformatowanych w określony sposób 405
• Sumowanie komórek wykorzystujących ten sam kolor czcionki 405
• Bezpośrednie oznaczanie komórek numerami kolorów tła 406
• Przyspieszenie reakcji na zmiany kolorów przez wykorzystanie niestandardowego zdarzenia 409
• Symulowana lista rozwijana 411
• Formatowanie warunkowe w VBA 412
• Dostęp do definicji formatów warunkowych z poziomu VBA 412
• Przeliczanie reguł formatowania warunkowego 418
• Definiowanie reguł formatowania warunkowego za pomocą funkcji UDF 419
• Kopiowanie formatowania warunkowego z zamianą na formatowanie stałe 425
• Symulacja skali barw za pomocą VBA 427
• Selektywne kopiowanie reguł formatowania warunkowego 428

Rozdział 16. Ograniczenia i możliwości funkcji UDF 429

• Funkcje UDF wywoływane bezpośrednio 429
• Modyfikacja parametrów wykresu 431
• Funkcje UDF wywoływane w sposób pośredni 432
• Ogólne wskazówki co do użycia metody Evaluate 432
• Definiowanie nazw za pomocą funkcji UDF 434
• Zmiana elementów formatowania innych komórek 439
• Zmiana zawartości i koloru czcionki w innych komórkach 441
• Usunięcie zawartości komórek 443
• Wpis wartości do innej komórki 444
• Tworzenie list rozwijanych 445
• Uruchamianie funkcji UDF za pomocą funkcji HIPERŁĄCZE 446
• Specyfika działania funkcji HIPERŁĄCZE 446
• Użycie funkcji UDF w hiperłączu 447
• Wykonanie kodu VBA przy uaktywnieniu listy rozwijanej 449
• Współdziałanie funkcji UDF z procedurami obsługi zdarzeń 450
• Kopiowanie komórek z pełnym formatowaniem 451
• Funkcja wyszukiwania zwracająca wynik sformatowany 453
• Rzeczywista długość tekstu 455
• Formatowanie fragmentu tekstu 458
• Funkcja łącząca teksty sformatowane 460

Rozdział 17. Ciekawe pomysły z użyciem VBA 465

• Monitorowanie zmian w komórkach 465
• Działanie jednorazowe 465
• Działanie wielokrotne 466
• Odczyt danych z zamkniętego skoroszytu 466
• Rozwiązanie klasyczne 467
• Rozwiązanie z wykorzystaniem ADO 467
• Konstrukcja odwołań zewnętrznych 469
• Wykorzystanie nazw arkuszowych 472
• Nadmierna objętość skoroszytu po usunięciu części danych 473
• Wyznaczenie różnicy zakresów 475
• Wyraźne zaznaczenie komórki aktywnej lub zakresu selekcji 476
• Konwersja stylu liczb za pomocą narzędzi Visual Basica 477
• Metoda Range.Replace 477
• Metoda Range.TextToColumns 478
• Funkcja Replace 479
• Funkcja WorksheetFunction.Substitute 480
• Funkcja Val 481
• Funkcja CDbl 481
• Funkcje Str i CStr 481
• Funkcja Format 482
• Obliczenia uwzględniające ukryte kolumny 483
• Rozwiązanie wykorzystujące właściwość Width 483
• Przeliczanie formuł 484
• Ustalanie absolutnej wielkości komórki 485
• Problemy z użyciem metody AutoFit 488
• Przełączanie między alternatywnymi wynikami w komórce za pomocą klawiatury 489
• Ochrona komórek przed przypadkową edycją 491
• Powiększenie zaznaczonych komórek 492
• Użycie schowka systemowego z poziomu VBA 494
• Obiekt pośredniczący DataObject 494
• Wykorzystanie samego obiektu DataObject bez schowka 497
• Zapis do schowka w Windows 8 i 10 498
• Opróżnianie schowka 500
• Użycie funkcji UDF 501

Rozdział 18. Graficzne elementy sterujące (kontrolki ekranowe, formanty) 503

• Rodzaje graficznych elementów sterujących i ich przeznaczenie 503
• Dodawanie kontrolek (formantów) do arkusza 504
• Formanty formularza 507
• Formanty ActiveX 510
• Niestandardowe wykorzystanie pola listy 516
• Zamienniki formantów pola tekstowego 517
• Obiekty graficzne w kodzie VBA 520
• Pola tekstowe i formanty formularza 521
• Formanty ActiveX 522
• Obiekty graficzne w funkcjach UDF 523
• Makroinstrukcje przypisywane do formantów w arkuszu 524
• Formanty formularza 525
• Formanty ActiveX 525

Rozdział 19. Funkcje makr Excela w wersji 4.0 529

• Geneza makr XLM 529
• Podstawy użycia makr XLM w arkuszu 530
• Wstawianie arkuszy makr do skoroszytu 530
• Dostęp do funkcji makr XLM 530
• Wykorzystanie Międzynarodowego arkusza makr 531
• Przeliczanie formuł w arkuszach makr 532
• Wywołanie funkcji makr XLM w kodzie VBA 533
• Bezpieczeństwo użycia makr XLM 534
• Odwołania do zakresów wielokomórkowych w funkcjach XLM 534
• Przekazywanie parametrów w wywołaniu formuły nazwanej 536
• Jeden parametr 536
• Dwa parametry 537
• Przykłady użycia funkcji makr XLM w arkuszu i w formułach nazwanych 538
• Ukryta przestrzeń nazw 546

Rozdział 20. Przegląd funkcji makr XLM 547

• Składnia funkcji makr Excela 4.0 i opis znaczenia parametrów 547
• ADR.TEKST = REFTEXT Kategoria: Wyszukiwania i adresu 547
• DOKUMENTY = DOCUMENTS Kategoria: Informacyjne 548
• FORMUŁA.TRYB.ADR = FORMULA.CONVERT Kategoria: Wyszukiwania i adresu 549
• KOM.AKT = ACTIVE.CELL Kategoria: Informacyjne 549
• NAZWY = NAMES Kategoria: Informacyjne 550
• O.APLIKACJI = GET.WORKSPACE Kategoria: Informacyjne 551
• O.DEFINICJI = GET.DEF Kategoria: Informacyjne 558
• O.DOKUMENCIE = GET.DOCUMENT Kategoria: Informacyjne 559
• O.FORMULE = GET.FORMULA Kategoria: Informacyjne 566
• O.KOMÓRCE = GET.CELL Kategoria: Informacyjne 567
• O.NAZWIE = GET.NAME Kategoria: Informacyjne 572
• O.NOTATCE = GET.NOTE Kategoria: Informacyjne 574
• O.OBIEKCIE = GET.OBJECT Kategoria: Informacyjne 574
• O.OPCJACH.LISTY = OPTIONS.LISTS.GET Kategoria: Informacyjne 582
• O.SKOROSZYCIE = GET.WORKBOOK Kategoria: Informacyjne 582
• OKNA = WINDOWS Kategoria: Informacyjne 585
• PLIKI = FILES Kategoria: Informacyjne 586
• SZACUJ = EVALUATE Kategoria: Wyszukiwania i adresu 586
• ZAZNACZENIE = SELECTION Kategoria: Informacyjne 588

Literatura cytowana i uzupełniająca 589

Skorowidz 590